Κείμενο για τον Ιταλικό Νεορεαλισμό

Ιταλικός Νεορεαλισμός

Ο κινηματογράφος από τη στιγμή που αποτελεί μορφή τέχνης, είναι και ένα κοινωνικό φαινόμενο και ως τέτοιο πρέπει να εξετάζεται. Αυτό σημαίνει ότι η εμβάθυνση σε κάποιο κινηματογραφικό είδος, σχολή ή κίνημα πρέπει να εξετάζει τα ιστορικά, πολιτικά και κοινωνικά πλαίσια μέσα στα οποία «γεννιέται και πεθαίνει».

Στην συγκεκριμένη περίπτωση του Ιταλικού Νεορεαλισμού έχουμε ένα από τα σημαντικότερα κινήματα₁ στην ιστορία του παγκόσμιου κινηματογράφου. Εμφανίστηκε με το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου αλλά οι ρίζες του βρίσκονται στα τέλη του 19^ου αιώνα, στο ιταλικό λογοτεχνικό είδος του βερισμού και στον ρεαλιστικό κινηματογράφο του Jean Renoir την δεκαετία του 1930. Ήδη το 1942 (ένα χρόνο πριν την πτώση του φασιστικού καθεστώτος του Μουσολίνι) ο θεωρητικός του κινηματογράφου Ουμπέρτο Μπάρμπαρο εξέδωσε ένα μανιφέστο με το οποίο καλούσε τους συμπατριώτες του να αποτινάξουν τα κινηματογραφικά στερεότυπα. Αυτό το μανιφέστο- αντίδραση στο κινηματογράφο που είχε επιβάλει ο Μουσολίνι, των ιστορικών ταινιών, «λευκά τηλέφωνα»₂ , ταινίες προπαγάνδας, καλούσε τους κινηματογραφιστές να αντιληφθούν τη ζωή των νέων ανθρώπων γύρω τους και τη νέα πραγματικότητα όπως αυτή διαμορφωνόταν ως αποτέλεσμα του πολέμου και να την εκφράσουν στις ταινίες τους με ένα τρόπο που για πρώτη φορά ονόμασε «νεορεαλιστικό». Ο όρος υιοθετήθηκε από το σύνολο των αντικαθεστωτικών ιταλικών κινηματογραφιστών, περισσότερο σαν σύνθημα αντίστασης παρά σαν περιγραφικός όρος ενός αισθητικού κινήματος. Ένα χρόνο μετά (Ιούλιο 1943) το φασιστικό καθεστώς είναι έτοιμο να πέσει οριστικά αν και παρατείνει την παράδοση του, εγκαθιδρύοντας στην πόλη Σαλό την κυβέρνηση των 120 ημερών ( ιστορικό γεγονός που ενέπνευσε τον Pier Paolo Pasolini να γυρίσει μια από τη σημαντικότερες ταινίες-κριτικές πάνω στο φασισμό) . Μαζί με την κατάρρευση του φασισμού , καταρρέει και ο κινηματόγραφος που είχε επιβληθεί από αυτόν. Η Cinecitta₃ είναι πια στρατόπεδο προσφύγων και έχει χαθεί ανεπιστρεπτή η λάμψη της Βενετσιάνικης Μόστρας ₄ . Μέσα σε αυτό το κλίμα ο σκηνοθέτης Αλμπέρτο Λατουάντα γράφει : «Ώστε λοιπόν φοράμε κουρέλια; Ε, ας δείξουμε τα κουρέλια! Είμαστε νικημένοι; Ας δείξουμε τις πληγές μας». Η συνολική οικονομική καταστροφή δημιουργεί ένα καινούριο κινηματογραφικό είδος, αυτό του ιταλικού νεορεαλισμού. Τα στούντιο έχουν καταστραφεί και οι κινηματογραφιστές δεν έχουν παρά μόνο μια κάμερα στο χέρι για να γυρίσουν αυτό που θέλουν, έτσι αναγκάζονται να βγουν στους δρόμους και να γυρίσουν την σκληρή πραγματικότητα μακριά από κάθε είδος ρομαντισμό. Πρωταγωνιστικό ρόλο στις ταινίες παίζουν πια οι καθημερινοί άνθρωποι και η δυσκολία με την οποία επιβιώνουν και όχι οι ίντριγκες της αστικής τάξης. Οι ήρωες των ταινιών δεν έχουν καμιά ένδειξη ηρωισμού. Είναι ήρωες που καταλήγουν ακόμα και σε «παράνομες» πράξεις απλά γιατί πρέπει να ζήσουν αυτοί και οι οικογένειες τους. Σαν κινηματογραφικό είδος ξέφυγε από την λογική της απλής διασκέδασης των μαζών, όπως ήταν ο κινηματογράφος που εγκαθίδρυσε ο Μουσολίνι. Αντιθέτως πέρασε στο πλευρό του απλού ανθρώπου προσπαθώντας να δείξει την αγωνία του για επιβίωση μέσα στην κατεστραμμένη από τον πόλεμο και τον φασισμό Ιταλία.

Βέβαια, ο ιταλικός νεορεαλισμός αποτελεί ένα κίνημα στην τέχνη και όχι μια κινηματογραφική σχολή, το οποίο σημαίνει ότι παρατηρούνται αρκετές τεχνικές διαφορές ανάμεσα στις ταινίες που μπαίνουν κάτω από τον τίτλο αυτού του κινήματος. Μερικά κύρια χαρακτηριστικά παραμένουν ίδια στις περισσότερες ταινίες. Πρώτον τα γυρίσματα γίνονται μόνο σε εξωτερικούς χώρους που συνεπάγεται την χρησιμοποίηση φυσικού φωτισμού και σκηνικών. Επίσης για να αποδώσουν οι κινηματογραφιστές καλύτερα την πραγματικότητα χρησιμοποιούν ερασιτέχνες ηθοποιούς. Άλλο βασικό χαρακτηριστικό που παρατηρείται είναι ότι ο τρόπος η κινηματογράφησης έχει περάσει σε ένα κυρίως ντοκιμαντερίστικο τρόπο καταγραφής της πραγματικότητας. Το σημαντικότερο όμως στοιχείο του ιταλικού νεορεαλισμού ήταν η καινούρια αντίληψη για το μοντάζ που ταύτιζε τον πραγματικό με τον φιλμικό χρόνο. Το σημαντικότερα ρόλο στην θεωρητικοποίηση αυτόν το τεχνικών χαρακτηριστικών έπαιξε ο σεναριογράφος-θεωρητικός και ηγετική φυσιογνωμία του νεορεαλιστικού κινήματος Cesare Zavattini. Ο οποίος σε μια συνέντευξη του εξηγεί καθαρά την καινούρια αντίληψη για το μοντάζ : «Ο σεβασμός της πραγματικότητας είναι επίσης σεβασμός της πραγματικής διάρκειας που συντελείται μια πράξη, ένα γεγονός. Πρέπει να εμβαθύνουμε, να αναλύσουμε περισσότερο το περιεχόμενο της παρούσας στιγμής. Υπάρχει ολόκληρος κόσμος μέσα σ’ ένα και μοναδικό πραγματικό λεπτό ανθρώπινης οδύνης».

Στη δεκαετία του 1950 η νέα γενιά σκηνοθετών (Fellini, Antonioni) άρχισε να επικεντρώνεται στα εσωτερικά ακόμα και μεταφυσικά προβλήματα του ατόμου και όχι στις κοινωνικές συνθήκες. Αυτή η στροφή των σκηνοθετών μαζί με την επίθεση της χριστιανικής δημοκρατίας που είχε αρχίσει να δυναμώνει στην Ιταλία οδήγησαν στο τέλος αυτού του κινήματος. Είχε προλάβει όμως να επηρεάσει μεγάλο κομμάτι του παγκόσμιου κινηματογράφου έτσι ώστε να χαρακτηριστεί από πολλούς θεωρητικούς και να θεωρείτε έως και σήμερα το σημαντικότερο κίνημα στον κινηματογράφο.

1. Με τον όρο κίνημα στον κινηματογράφο αναφερόμαστε σε ένα σύνολο ταινιών που έχουν κοινή κοινωνική αφετηρία και εξυπηρετούν τον ίδιο κοινωνικό ή πολιτικό σκοπό χωρίς να έχουν απαραίτητα ίδια τεχνικά χαρακτηριστικά . Σχολή ονομάζουμε όταν οι ταινίες υπακούουν σε συγκεκριμένες τεχνοτροπίες.

2. «Λευκά Τηλέφωνα» ονομάστηκαν οι ιταλικές ταινίες που ασχολούνταν κυρίως με ίντριγκες της αστικής τάξης. Οι σκηνοθέτες σε αυτές τις ταινίες τοποθετούσαν λευκά τηλέφωνα ως ένδειξη πλούτου και ευημερίας. Συνήθως γυρνούσαν σκηνές κατά τις οποίες γινόντουσαν μελοδραματικοί διάλογοι μέσω αυτών των τηλεφώνων.

3. H Cinecitta είχε ιδρυθεί το 1937 από τον Μουσολίνι . Ήταν ένα σύμπλεγμα 16 μεγάλων στούντιο στα περίχωρα της Ρώμης. Σκοπός του Μουσολίνι ήταν να δημιουργήσει το αντίπαλο δέος του Hollywood αντιλαμβανόμενος τον τεράστιο ρόλο που μπορεί να παίξει ο κινηματογράφος στη χειραγώγηση των μαζών.

4. Η Μόστρα της Βενετίας ήταν το πρώτο κινηματογραφικό φεστιβάλ του κόσμου που ιδρύθηκε και αυτό από τον Μουσολίνι το 1932.